Obozy koncentracyjne
Pierwsze obozy koncentracyjne powstały na terenie Niemiec już w marcu 1933 roku. Obozem wzorcowym dla kolejnych był Konzentrationslager Dachau, utworzony na podstawie zarządzenia Heinricha Himmlera z 21 marca 1933 roku. W latach 1936‐1939 na terenie Trzeciej Rzeszy działały obozy koncentracyjne w Sachsenhausen‐Oranienburgu (1936), Buchenwaldzie (1937), Mauthausen (1938), Flossenbürgu (1938), Ravensbrück (1939 – dla kobiet. Do wybuchu drugiej wojny światowej obozy służyły do izolowania rodzimej opozycji antyhitlerowskiej. We wrześniu 1939 roku stały się podstawowym instrumentem terroru, eksploatacji siły roboczej i ludobójstwa narodów z ziem okupowanych. A po 1942 roku, gdy Niemcy zaczęły ponosić kolejne klęski na froncie, i zaczęło dramatycznie brakować pracowników, obozy stały się miejscem darmowej siły roboczej. .
W początkowym okresie wojny ludność polska wywożona była do obozów koncentracyjnych zlokalizowanych na terenie Niemiec. Jeszcze w 1939 roku Niemcy wywieźli do obozu koncentracyjnego w Dachau grupę księży i zakonników oraz inteligencji. Pierwszym obozem założonym przez Niemców po wybuchu wojny poza terytorium tzw. Starej Rzeszy, gdzie panowały warunki porównywalne z obozami koncentracyjnymi, był uruchomiony 2 września 1939 roku, na terenie przedwojennego Wolnego Miasta Gdańska obóz Stutthof (obecnie Sztutowo). Obóz ten oficjalnie dopiero 7 stycznia 1942 r. uzyskał status obozu koncentracyjnego.
Pierwszy obóz koncentracyjny na rodzimych terenach Polski powstał na przełomie maja i czerwca 1940 roku w Oświęcimiu – Konzentrationslager Auschwitz. W sierpniu 1941 roku uruchomiono kolejny obóz na terenie Polski, na Majdanku pod Lublinem, a w 1944 r. następny w Płaszowie pod Krakowem. W tym czasie tworzono nowe obozy również na terenach Niemiec. Największe z nich to: Neuengamme (czerwiec 1940), Natzweiler‐Struthof, (lipiec 1940), Gross Rosen (sierpień 1940), Bergen‐Belsen (październik 1940), Mittelbau‐Dora (koniec 1943). Od 1942 roku więźniów zaczęto wykorzystywać jako darmową siłę roboczą.
Pod koniec drugiej wojny światowej Polacy stanowili ok. 25-30% wszystkich więźniów. W końcowym okresie wojny wielu z nich zginęło w trakcie bombardowań zakładów przemysłowych przez lotnictwo alianckie. Więźniowie ginęli też masowo podczas tzw. marszów śmierci, które urządzili im Niemcy, ewakuując obozy przed nadchodzącym frontem. W Auschwitz, Buchenwaldzie, Dachau, Mauthausen, Natzweiler‐Struthof, Neuengamme, Ravensbrück, Sachsenhausen prowadzono na więźniach okrutne eksperymenty, nazywane przez Niemców medycznymi. Prowadzono je – nie zwracając uwagi na ilość ofiar – także na dzieciach, które umierały w ogromnych męczarniach w trakcie prowadzonych zabiegów. Obozy koncentracyjne, przede wszystkim Auschwitz‐Birkenau, pełniły od 1942 roku także rolę ośrodków natychmiastowej zagłady dla Żydów.
Obozy pracy
System obozów w Trzeciej Rzeszy był narzędziem terroru. Państwo niemieckie tworzyło tysiące miejsc odosobnienia, zarówno na terenach Niemiec jak i terenach okupowanych. Były to różnego rodzaju obozy pracy (Arbeitslager), karne obozy pracy, obozy służby budowlanej (Baudienst), obozy budowy umocnień wojskowych (Einsatzlager), obozy dla robotników ze Wschodu (Ostarbeiterlager), obozy pracy dla deportowanych robotników polskich (Polenlager), obozy przy zakładach pracy (Gemeinshaftlager, Firmenlager). Od 1939 organizowano specjalne obozy pracy dla Żydów (początkowo zwane Zwangsarbeitslager für Juden, potem Julag, Judenarbeitslager).
Status osób osadzonych w obozach zależał od kategorii obozu, a ta była uzależniona od władzy, której dany obóz podlegał. Obozy podlegały policji bezpieczeństwa, cywilnym organom władzy, władzom wojskowym. Różne też były warunki w nich panujące, w części przypominały reżim obozu koncentracyjnego. W szczególności odnosiło się to do sytuacji Żydów, pracujących we wspomnianych Julagach.
Więźniowie więzień, aresztów i obozów karnych
Na okupowanych ziemiach Polski Niemcy wprowadzili normy karne obowiązujące w Trzeciej Rzeszy (m.in. niemiecki kodeks karny, ustawy norymberskie, karne prawo wojenne z 1938 roku). Już wrześniu 1939 roku zaczęły działać niemieckie sądy doraźne (Standgericht), które mogły orzekać karę śmierci. W miarę porządkowania systemu karno‐sądowego powstało więziennictwo związane z formacjami policyjnymi i drugie – z resortem sprawiedliwości. Na ziemiach okupowanych przeważały więzienia podległe wyższemu dowódcy SS i policji (Höherer SS- und Polizeiführer) poprzez miejscowych dowódców SS i policji (Kommandeur der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienstes). Takimi więzieniami były np. Pawiak w Warszawie, Montelupich w Krakowie, Zamek w Lublinie. Na ziemiach wcielonych do Rzeszy więzienia policyjne podlegały okręgowym lub rejencyjnym urzędom Gestapo. Każdy z tych urzędów miał do swojej dyspozycji więzienie centralne (dla całego okręgu lub rejencji). Z więzieniami tymi od 1941 roku łączyły się tzw. karne obozy pracy wychowawczej. Instytucja taka nosiła zwykle nazwę Polizeigefängnis und Arbeitserziehungslager. Okręgowe oraz rejonowe urzędy Gestapo dysponowały też własnymi więzieniami śledczymi, które najczęściej znajdowały się w siedzibie danego urzędu. Drugi wielki system więziennictwa stanowiły więzienia podlegające Ministerstwu Sprawiedliwości Rzeszy. Osadzane w nich były osoby w trakcie śledztwa oraz skazane na kary pozbawienia wolności. Więzienia te nosiły ogólną nazwę Gerichtsgefängnisse. W wielu więzieniach sądowych utworzono w 1942 roku ośrodki do odbywania kary obozu karnego (Stammlager). Kara ta, połączona z wykonywaniem ciężkiej pracy, odpowiadała karze więzienia ciężkiego. Najcięższe i najdłuższe kary obozu karnego, zwykłego i obostrzonego, były wykonywane w więzieniach ciężkich, m.in. w Fordonie, Koronowie, Rawiczu. Kolejnymi miejscami uwięzienia były obozy karne i karno‐wychowawcze.
Więźniowie Polenlagrów na Śląsku
Osobną, specyficzną grupą obozów i występującą wyłącznie na terenie prowincji Oberschlesien były Polenlagry. Do ich organizacji przystąpiono w 1942 roku. Więziono w nich bezterminowo miejscową ludność, niezależnie od wieku i płci. W obozach były osadzane rodziny polskie, które władze niemieckie uznały za element niepożądany lub zagrażający interesom Rzeszy. Byli to Polacy znani ze swego antyhitlerowskiego nastawienia, rodziny działaczy na rzecz polskości Śląska oraz ci, którzy odmówili podpisania niemieckiej listy narodowościowej (Volksliste). Obozy mieściły się przeważnie w starych halach fabrycznych i pozbawione były podstawowych urządzeń sanitarnych. Osoby dorosłe pracowały w śląskich zakładach przemysłowych i w rolnictwie. Obozy te charakteryzował duży odsetek więzionych w nich dzieci i małoletnich (sięgający 40% ogólnego stanu więźniów), przymusowa praca małoletnich oraz wysoka śmiertelność.
Obozy przesiedleńcze
Wielu obywateli II RP, wysiedlonych z terenów włączonych do Trzeciej Rzeszy lub wywiezionych na roboty przechodziło przez różnego rodzaju obozy przesiedleńcze. Pobyt w tych miejscach, trwający od kilku do kilkunastu dni, stanowił pierwszy etap wojennej tułaczki. W pierwszym okresie wysiedleń, wypędzanych z domostw umieszczano w różnego rodzaju punktach zbornych. Mogły to być kościoły, szkoły, hale fabryczne, więzienia, gdzie oczekiwano na zgromadzenie odpowiedniej liczby osób, przeznaczonych do transportu na tereny GG lub do innego obozu. Pierwsze obozy przesiedleńcze powstały w między innymi w Bydgoszczy, Gdańsku, Gdyni, Młyniewie, Łodzi, Nowych Skalmierzycach, Poznaniu, Piastoszynie pow. Tuchola, Tczewie. Po uporządkowaniu akcji wysiedleńczej i utworzeniu Centrali Przesiedleńczej, tworzono obozy podległe tej instytucji miedzy innymi w Łodzi, Konstantynowie, Działdowie, Zamościu.
